Onderzoek naar gemeentelijke uitgaven voor Oekraïense ontheemden

Samen met Vanberkel Professionals en Ecorys onderzochten Marieke Hollander en Lise van der Meer de uitgaven die gemeenten in 2023 deden aan Oekraïense ontheemden voor de Wmo, de Jeugdwet en de Wpg.

Vanwaar dit onderzoek?

Sinds Rusland in 2022 Oekraïne binnenviel, zijn veel Oekraïners naar het buitenland gevlucht. Nederland vangt meer dan 100.000 van hen op. Gemeenten maken hiervoor kosten, waarvoor ze compensatie ontvangen van het Rijk. In 2023 deden Sira Consulting en Vanberkel Professionals samen een onderzoek naar de kosten die gemeenten in 2022 gemiddeld per Oekraïner maakten in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de Jeugdwet en de Wet publieke gezondheid (Wpg). Omdat de samenstelling van de groep ontheemden en de problematiek zich sindsdien ontwikkeld hebben, veranderde ook de ondersteuning vanuit gemeenten. Om in kaart te brengen welke gevolgen dit had voor hun uitgaven, deden we in 2024 opnieuw onderzoek.

Om welke vormen van ondersteuning gaat het?

Het onderzoek ging over kosten die gemeenten maakten in het kader van de Wmo, de Jeugdwet en de Wpg. Hieronder vallen verschillende soorten zorg die bekostigd worden vanuit de gemeente. Bij de Wmo kun je bijvoorbeeld denken aan maatschappelijk werk, dagbesteding en hulpmiddelen. Voor de Jeugdwet gaat het onder andere om Jeugd GGZ en verschillende vormen van begeleiding en opvoedondersteuning. Voor zowel de Jeugdwet als de Wmo geldt dat er zowel algemene voorzieningen zijn als maatwerkvoorzieningen voor mensen die specifieke vormen van ondersteuning nodig hebben. Onder de Wpg vallen onder andere het Rijksvaccinatiepakket en prenataal huisbezoek voor gezinnen in een kwetsbare situatie.

Voor alle drie de wetten geldt dat gemeenten sowieso al kosten maken om te zorgen dat hun inwoners de benodigde ondersteuning krijgen. Door de opvang van Oekraïners kregen ze er een doelgroep met ondersteuningsbehoefte bij, waardoor ze extra kosten maken.

Hoe worden deze kosten gecompenseerd?

In 2023 ontvingen gemeenten van het Rijk een bedrag van € 214 per opgevangen ontheemde Oekraïner om hun uitgaven aan de Wmo, de Jeugdwet en de Wpg mee te dekken. Dit was een vast bedrag per Oekraïner, onafhankelijk van de ondersteuning die daadwerkelijk werd aangeboden.

Hoe zag het onderzoek eruit?

We hebben een online vragenlijst uitgezet onder gemeenten, die uiteindelijk is ingevuld voor 77 gemeenten. Dit is 22,5% procent van alle gemeenten in Nederland. Daarnaast hebben we verdiepende interviews gehouden met 5 gemeenten om de resultaten te duiden. Het resultaat was een kwantitatieve analyse met kwalitatieve duiding. We onderzochten niet alleen hoeveel gemeenten gemiddeld per Oekraïner uitgaven aan de verschillende soorten zorg, maar ook welke verschillen er waren tussen gemeenten en wat de verklaring is voor deze verschillen.

En, wat waren de belangrijkste bevindingen?

Niet alle gemeenten konden een inschatting maken van alle uitgaven. Van de gemeenten die dat wel konden, gaf meer dan de helft in totaal minder uit dan het ontvangen bedrag van € 214 per opgevangen ontheemde. Sommige gemeenten deden zelfs helemaal geen (noemenswaardige) uitgaven. Aan de andere kant waren er ook gemeenten die juist (veel) meer geld uitgaven dan ze ontvingen vanuit het Rijk. Eén vijfde gaf in 2023 meer dan twee keer zoveel uit als ze ontvingen en één gemeente was zelfs gemiddeld € 1.368 per ontheemde kwijt. In die gevallen moesten gemeenten zelf geld bijleggen om de uitgaven te kunnen bekostigen.

Waar kwamen deze grote verschillen tussen gemeenten vandaan?

We zagen drie soorten oorzaken voor verschillen in uitgaven. Het zat voor een deel in de keuzes die gemeenten maakten bij het inrichten van de opvang. Sommige gemeenten hadden bijvoorbeeld een vrij sober aanbod van voorzieningen of werkten voornamelijk met vrijwilligers, waardoor de kosten relatief laag bleven. Anderen huurden bijvoorbeeld speciaal een Oekraïens sprekende psycholoog in, waardoor de kosten hoger uitvielen. Daarnaast speelde ook de samenstelling van de populatie ontheemden een rol. Waar sommige gemeenten vooral gezonde, zelfredzame mensen opvingen, boden andere gemeenten opvang aan doelgroepen die meer ondersteuning nodig hadden. Bijvoorbeeld medische evacués, weeskinderen met een beperking of ontheemden met een meervoudige handicap.

Tot slot kregen enkele gemeenten te maken met zware casussen waarbij maatwerkvoorzieningen nodig waren. Maatwerk is relatief duur, waardoor een klein aantal casussen gepaard kan gaan met zeer hoge uitgaven.

Hoe verhouden deze bevindingen zich tot het vorige onderzoek?

We zien dat de kosten toenemen. In 2022 lagen de gemiddelde uitgaven per ontheemde voor de drie wetten samen nog op € 206. In 2023 steeg dit naar € 265. In de interviews gaven gemeenten aan dat zij dit beeld herkennen. Ze zien dat met het voortduren van de oorlog de uitzichtloosheid en de spanningen binnen de Oekraïense gemeenschap toenemen. Daarbij komen gemeenten schrijnende situaties tegen. Ze signaleren bijvoorbeeld meer gevallen van verwaarlozing of verslavingsproblematiek.

Wat ook een rol speelt, is dat Oekraïners die in de loop van 2023 naar Nederland kwamen meer van de oorlog hebben meegekregen dan de Oekraïners die al in 2022 werden opgevangen. Daarnaast kostte het juist voor Oekraïners met een zorgbehoefte vaak tijd om de vlucht te organiseren, waardoor zij meestal pas later naar Nederland kwamen dan Oekraïners zonder gezondheidsproblemen. Dit alles maakt dat gemeenten verwachten dat de problemen in 2024 verder toenemen – en daarmee ook de kosten.

Interessante bevindingen, en met de huidige ontwikkelingen in Oekraïne extra actueel.

Zeker. Het is waardevol dat we met ons onderzoek een bijdrage kunnen leveren op belangrijke, actuele thema’s als dit. Door een goed beeld te vormen van wat er speelt, helpen we het Rijk en gemeenten om hier samen een passend antwoord op te ontwikkelen. Juist bij urgente en politiek gevoelige kwesties is gedeeld inzicht in de feiten van grote waarde!

Lees hier het volledige rapport.